Enseñanza de “temas controversiales” en el curso de historia, desde la perspectiva de los estudiantes chilenos
No. 52 (2015-04-01)Autor/a(es/as)
-
María Isabel Toledo JofréUniversidad Diego Portales, Chile.
-
Abraham Magendzo KolstreinUniversidad Academia de Humanismo Cristiano, Chile.
-
Virna Gutiérrez GianellaUniversidad Diego Portales, Chile.
-
Ricardo Iglesias SeguraPontificia Universidad Católica de Valparaíso, Chile.
-
Ramón López-FacalUniversidad de Santiago de Compostela, España.
Resumen
En este artículo se analiza lo que informan los estudiantes sobre la enseñanza de los “temas controversiales” durante el primer ciclo de enseñanza secundaria. Se encuestaron 1.210 estudiantes chilenos de una muestra no-probabilística, aleatoria y estratificada. Se utiliza estadística descriptiva y se construye una tipología de profesores. Los temas más controversiales corresponden a violaciones de derechos humanos. No existe correlación entre nivel de controversia y su enseñanza. Los profesores presentan distintas interpretaciones y desarrollan actividades, estrategias, procedimientos didácticos y evaluaciones innovadores. Los estudiantes asumen un rol activo, valoran el diálogo, solicitan la opinión del profesor y desean construir sus interpretaciones sobre la historia. Pero, para que la transformación pedagógica ocurra, se requiere el despliegue de prácticas empoderadoras y transformadoras.
Referencias
Advisory Group on Citizenship. 1998. Education for Citizenship and the Teaching of Democracy in Schools. London: Qualifications and Curriculum Authority. Leading Education and Social Research. Institute of Education, University of London. <http://www.educationengland.org.uk/documents/pdfs/1998-crick-report-citizenship.pdf>.
Apple, Michael.1986. Ideología y currículo. Madrid: Ediciones Akal.
Applebaum, Barbara.2003. Social Justice, Democratic Education, and the Silencing of Words that Wound. Journal of Moral Education32, n° 2: 151-162.
Aravena, Marcela y JavierZúñiga.2012. La institucionalización del docente secundario en Chile. ¿Progreso profesional o repliegue del oficio?Revista Historia de la Educación-Anuario13, n° 2. <http://www.scielo.org.ar/scielo.php?pid=S231392772012000200002&script=sci_arttext>.
Asimeng-Boahene, Lewis. 2007. Creating Strategies to Deal with Problems of Teaching Controversial Issues in Social Studies in African Schools. Intercultural Education18, n° 3: 231-242.
Bailey, Charles.1975. Neutrality and Rationality in Teaching. En Values and Authority in Schools, eds. DavidBridges y PeterScrimshaw. Londres: Hodder & Stoughton, 124-132.
Briones, Guillermo, EduardoCastro, AdrianaDelpiano, RafaelEcheverría, VerónicaEdwards, MarcelaGajardo, ConsueloGazmuri, Luis EduardoGonzález, RicardoHevia, Carmen LuzLatorre, GabrielaLópez, AbrahamMagendzo, SalomónMagendzo e IvánNúñez. 1984. Las transformaciones educacionales bajo el Régimen Militar.Santiago de Chile: Programa Interdisciplinario de Investigaciones y Educación.
Brunner, José Joaquín.1980. Sociología de los principios educacionales: un análisis de dos reformas de los planes y programas de la enseñanza básica chilena: 1965 y 1980. Facultad Latinoamericana de Ciencias Sociales. <http://cronopio.flacso.cl/fondo/pub/publicos/1980/DT/001169.pdf>.
Carretero, Mario y ManuelMontanero.2008. Enseñanza y aprendizaje de la historia: aspectos cognitivos y culturales. Cultura y Educación20, n° 3: 133-142.
Chilcoat, George y JerryLigon.2003. “It Is Democratic Citizens We Are After”: The Possibilities and the Expectations for the Social Studies from the Writings of Shirley H. Engle. International Journal of Social Education18, n° 2: 76-92.
Corngold, Josh y DavidWaddington.2006.“Teacher Neutrality Reconsidered: Implications for the Political Science Classroom”. Ponencia presentada en el Annual Meeting of American Political Science Association, Estados Unidos.
Cotton, Deborah.2006. Teaching Controversial Environmental Issues: Neutrality and Balance in the Reality of the Classroom. Educational Research48, n° 2: 223-241.
Crick, Bernard.1998. Education for Citizenship and the Teaching of Democracy in Schools. Londres: Qualifications and Curriculum Authority.
Cuypers, Stefaan y HajiIshtiyaque.2006. Education for Critical Thinking, Can It Be Non Indoctrinative?Educational Philosophy and Theory38, n° 6: 724-727.
Egaña, Loreto.2000. La educación primaria popular en el siglo XIX en Chile: una práctica de política estatal. Santiago de Chile: LOM.
Fink, Nadine y CharlesHeimberg.2006. ¿Cómo se representan la historia y las ciencias sociales los alumnos de la Suiza francófona?Enseñanza de las Ciencias Sociales5: 45-54.
Finkin, Matthew, RobertPost, CaryNelson, ErnstBenjamin y EricCombest.2007. Freedom in the Classroom. American Association of University Professors. <http://www.aaup.org/AAUP/comm/rep/A/class.htm>.
Gimeno Sacristán, José.1988. El currículum. Una reflexión sobre la práctica. Madrid: Ediciones Morata.
Giroux, Henry.1990. Los profesores como intelectuales: hacia una pedagogía crítica del aprendizaje. Madrid: Paidós Ibérica.
Gysling, Jacqueline.2001. Reforma curricular: el caso de Chile. En Informe para el proyecto: alcance y resultados de las reformas educativas en Argentina, Chile y Uruguay, eds. Ministerios de Educación Argentina, Chile y Uruguay. Buenos Aires: Manuscrito inédito.
Hanks, Chris.2008. Indoctrination and the Spaces of Reasons. Educational Theory58, n° 2: 193-194.
Harwood, Angela y CaroleHahn.1990. Controversial Issues in the Classroom. ERIC. <http://www.pbs.org/teacherline/courses/tech190/eric_controversial_issues.htm?cc=tlredi>.
Henríquez, Rodrigo.2011. Un balance provisional de la investigación en enseñanza y aprendizaje de la historia en Chile en los últimos 30 años. Clío & Asociados15: 9-26. <http://www.memoria.fahce.unlp.edu.ar/art_revistas/pr.5012/pr.5012.pdf>.
Hess, Diana.2004. Controversies about Controversial Issues in Democratic Education. Political Science & Politics37, n° 2: 257-261.
Hocutt, Max.2005. Indoctrination vs. Education. Academic Questions18, n° 3: 35-43.
Hurst, David y WayneRoss.2000. Democratic Social Education. Social Studies for Social Change.Nueva York: Falmer Press.
Iglesias, Ricardo.2009. El papel de la educación en la construcción del Estado nacional chileno en el siglo XIX. En Nación y nacionalismo en Chile. Siglo XIX, tomo II, eds. GabrielCid y AlejandroSanFrancisco. Santiago de Chile: Centro de Estudios Bicentenario, 39-72.
Kelly, Thomas.1986. Discussing Controversial Issues: Four Perspectives on the Teacher’s Role. Theory and Research in Social Education14, n° 2: 113-138.
Laville, Christian.2000. La guerre des récits: débats et illusions autour de l’enseignement de l’histoire. En L’histoire et ses fonctions. Une pensée et des pratiques au présent, eds. HenriMoniot y MaciejSerwanski. París: L’Harmattan, 151-164.
Laville, Christian.2003. Histoire et éducation civique: constat d’échec, propos de remédiation. En Pistes didactiques et chemins d’historien: Textes offerts á Henri Moniot, eds. Marie ChristineBaquès, AnnieBruter y NicoleTutiaux-Guillon. París: L’Harmattan, 225-240.
Lee, Peter.2004. Putting Principles into Practice: Understanding History. En How Students Learn. History, Mathematics, and Science in the Classroom, eds. SuzanneDonovan y JohnBransford. Washington: The National Academic Press, 29-214.
Legardez, Alain.2003. L’enseignement des questions sociales et historiques, socialement vives. Le Cartable de Clio3: 245-253.
Legardez, Alain y LaurenceSimonneaux.2006. L’école à l’épreuve de l’actualité, enseigner les questions vives.París: ESF Éditeur.
Levinson, Ralph.2006. Towards a Theoretical Framework for Teaching Socio-Scientific Controversial Issues. International Journal of Science Education28, n° 10: 1201-1224.
Ley N° 3.654 del 26 de agosto de 1920. Diario Oficial de Chile.
López-Facal, Ramón. 2010. “Los problemas de candente actualidad en la enseñanza de las ciencias sociales”. Ponencia presentada en las VII Jornades Internacionals de Recerca en didàctica de les ciències socials. Les qüestions socialment vives i l’ensenyament de les ciències socials, la geografia i la historia. Universidad Autónoma de Barcelona, España.
Macdonald, Sharon y KatjaFausser.2000. Towards European Historical Consciousness. En Approaches to European historical consciousness: reflections and provocations, ed. SharonMacdonald. Hamburgo: Koerber Stiftung, 9-30.
Magendzo, Abraham y María IsabelToledo. 2009. Moral Dilemmas in Teaching Recent History Related to the Violation of Human Rights in Chile. Journal of Moral Education38, n° 4: 445-465.
Merry, Michael.2005. Indoctrination, Moral Instruction, and Nonrational Beliefs: A Place for Autonomy?Educational Theory55, n° 4: 405-409.
Ministerio de Educación. 1974. Circular n° 41 del 19 de agosto.
Ministerio de Educación. 2005. Objetivos fundamentales y contenidos mínimos obligatorios de la educación media. Actualización 2005. Santiago de Chile: Ministerio de Educación.
Ministerio de Educación. 2009. Objetivos fundamentales y contenidos mínimos obligatorios. Santiago de Chile: Ministerio de Educación de Chile.
National Council for the Social Studies. 1994. Expectation of Excellence: Curriculum Standards for the Social Studies. Washington: National Council for the Social Studies.
National Council for the Social Studies. 2010. National Curriculum Standards for Social Studies: A framework for Teaching, Learning, and Assessment. National Council for the Social Studies. <http://www.socialstudies.org/system/files/images/documents/7404217.pdf>.
Oliva, María Angélica.2010. Política educativa chilena 1965-2009. ¿Qué oculta esa trama?Revista Brasileira de Educação15, n° 44: 311-328.
Oulton, Christopher, JustinDillon y MarcusGrace.2004. Reconceptualising the Teaching of Controversial Issues. International Journal of Science Education26, n° 4: 411-423.
Oulton, Christopher, VanessaDay, JustinDillon y MarcusGrace.2004. Controversial Issues-Teachers Attitudes and Practices in the Context of Citizenship Education. Oxford Review of Education30, n° 4: 490-491.
Pagès, Joan.2002. Aprender a enseñar historia y ciencias sociales: el currículo y la didáctica de las ciencias sociales. Pensamiento Educativo30, n° 1: 255-269.
Pagès, Joan.2007. La enseñanza de las ciencias sociales y la educación para la ciudadanía en España. Didáctica Geográfica9: 205-214.
Rengifo, Francisca.2012. Familia y escuela. Una historia social del proceso de escolarización nacional, Chile, 1860-1930. Revista Historia1, n° 45: 123-170.
Reyes, Leonora.2002. ¿Olvidar para construir nación? Elaboración de los planes y programas de estudio de Historia y Ciencias Sociales en el periodo post-autoritario. Revista CyberHumanitatis 23. <http://www.cyberhumanitatis.uchile.cl/index.php/RCH/article/viewArticle/5606/5474>.
Sagredo, Rafael y SolSerrano.1994. Un espejo cambiante: la visión de la Historia de Chile en los textos escolares. Educational Portal of the Americas, <http://www.educoas.org/Portal/bdigital/contenido/interamer/interamer_29/artc6/index.aspx?culture=en>.
Seixas, Peter.2004. Introduction to Theorizing Historical Consciousness de Peter Seixas. Toronto: University of Toronto Press.
Siegel, Harvey.1987. Relativism Refuted. A Critique of Contemporary Epistemological Relativism. Dordrecht: Reidel.
Simonneaux, Jean.2011. Les configurations didactiques des questions socialement vives économiques et sociales. Habilitación para dirigir investigaciones, Université de Provence. <http://oatao.univ-toulouse.fr/5289/1/Simonneaux_5289.pdf>.
Stenhouse, Lawrence.1983. Authority, Education and Emancipation. Londres: Heinemann Educational Books.
Stradling, Robert.1984. Controversial Issues in the Classroom. En Teaching Controversial Issues, eds. SidneyHill y ColinReid. Londres: Edward Arnold, 1-12.
Stradling, Robert.1985. Controversial Issues in the Curriculum. Bulletin of Environmental Education170: 9-13.
Stradling, Robert, MichaelNoctor y BridgetBaines.1984. Teaching Controversial Issues. Londres: Edward Arnold.
Toledo, María Isabel y AbrahamMagendzo.2008. Estudio exploratorio de la enseñanza y aprendizaje de la sub-unidad ‘Régimen Militar y transición a la Democracia’. Informe final Proyecto FONDECYT Nº 1060550. Santiago de Chile: Manuscrito inédito.
Toledo, María Isabel y AbrahamMagendzo.2010. Estudio cuantitativo y cualitativo de la enseñanza de la ‘historia del presente’ de acuerdo al currículo de la Reforma, según los profesores, estudiantes y padres de 6º básico: identificación de buenas prácticas y metodologías de enseñanza. Informe final Proyecto FONDECYT Nº 1085228. Santiago de Chile: Manuscrito inédito.
Toledo, María Isabel, AbrahamMagendzo, VirnaGutiérrez y RicardoIglesias.2015. Enseñanza de ‘temas controversiales’ en la asignatura de historia y ciencias sociales desde la perspectiva de los profesores. Estudios Pedagógicos (en prensa).
Toledo, María Isabel, RenatoGazmuri y AbrahamMagendzo.2010. Propuesta de categorización de corrientes vigentes en la enseñanza escolar de la historia. Revista Iber. Didáctica de las Ciencias Sociales, Geografía e Historia63: 77-92.
Tutiaux-Guillon, Nicole. 2010. “Les questions socialement vives, un défi pour l’histoire et la géographie scolaires”. Ponencia presentada en las VII Jornades Internacionals de Recerca en didàctica de les ciències socials. Les qüestions socialment vives i l’ensenyament de les ciències socials, la geografia i la historia. Universidad Autónoma de Barcelona, España.
Tutiaux-Guillon, Nicole. 2012. “Les questions socialement vives en histoire et en géographie: quelles analyses didactiques?” Ponencia presentada en el XVII Congrès Mondial AMSE-AMCE-WEAR Les recherche en éducation et en formation: enjeux et défis aujourd’hui. Université de Reims, Francia.
Valenzuela, Juan Miguel, PíaLabarrera y PaulaRodríguez.2008. Educación en Chile: entre la continuidad y las rupturas. Principales hitos de la política educativa. Revista Iberoamericana de Educación4: 129-145.
Vandenberg, Donald.2009. Critical Thinking about Truth in Teaching: The Epistemic Ethos. Educational Philosophy and Theory41, n° 2: 155-165.
Vashist, Savita.1993. Social Studies in Secondary Schools: Encyclopaedia of Teaching of Social Studies. Nueva Delhi: Anmol.
Wales, Jenny y PaulClarke.2005. Learning Citizenship. Londres: Routledge Falmer.
Licencia

Esta obra está bajo una licencia internacional Creative Commons Atribución-NoComercial-SinDerivadas 4.0.